رهپویان فرج

زمین، هیچ گاه از حجّت خدا، خالی نخواهد ماند. این حجّت و امام، یا به صورت ظاهر و آشکار و یا به صورت بیم ناک و مستور خواهد بود! [1] عصر امام زمان،عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف، عصری است که حجّت خدا، غایب از نظر است و شیعیان و پیروان امامان معصوم،علیهمُ السّلام، دست رسی به رهبر و پیشوای خویش ندارند و چون خورشید پشت ابر، از او بهره می گیرند.

یکی از مباحث مربوط به این دوران، تشکیل حکومت اسلامی است. اگرچه پس از انقلاب، مباحث جدّی تری در زمینه ی حکومت ولایی و تبیین راه کارهای آن صورت پذیرفته است، امّا باز هم کم تر به شیوه های استدلال مخالفان و شبهات آنان درباره ی مشروعیّت حکومت اسلامی در عصر غیبت، توجّه شده است.

پژوهش حاضر، بر آن است تا با دسته بندی مضمونی مجموعه ای از روایات که هر گونه قیام و حکومت را در عصر غیبت و انتظار، نفی می کند، نقدی قابل اطمینان در این زمینه ارائه دهد تا در سایه ی ادلّه ی دیگر، تصویری صحیح درباره ی حکومت و چگونگی برخورد مردمان و شیعیان با دولت و حکومت، ارائه شود.

نفی مطلق

گروهی از روایات، به صورت مطلق و عام، هر نوع قیام و برافراشتن پرچمی را قبل از ظهور حضرت مهدی،علیه السّلام، محکوم می کند.

در حدیث صحیح، ابو بصیر از امام صادق، علیه السّلام، نقل می کند که آن حضرت فرمودند: «هر پرچمی که قبل از قیام قائم برافراشته شود، صاحب آن، طاغوت است که غیر خدا را پرستش می کند.» [2] .

نظیر این حدیث را نیز مالک ابن اعین از امام باقر،علیه السّلام، روایت کرده است. آن حضرت فرمودند: «هر پرچمی که قبل از پرچم حضرت قائم،علیه السّلام، برافراشته شود، صاحب آن، طاغوت است.» [3] .

در نظر معتقدان به تعطیل و نفی مشروعیّت حکومت در عصر غیبت، این دو حدیث و مانند آن، از جهت سندی، قابل مناقشه و اشکال نیست. بنابراین، به عنوان دلیلی محکم برای اثبات حرمت قیام قبل از ظهور، مورد توجّه قرار گرفته است. [4] .

به اعتقاد آنان، این گونه روایات، با عباراتی صریح، می گویند هر قیام کننده ای قبل از ظهور معصوم، طاغوت است و به فرموده ی قرآن (فاجتنبوا الطاغوت) [5] باید از او دوری کرد.

نقد و بررسی

بعضی از روایات دارای این مضمون، همانند روایت مالک بن اعین، از جهت سندی، به دلیل وجود حسن بن علی بن حمزه، مخدوش است و استفاده از آن ها درست نیست، [6] ولی از آن جایی که برخی از احادیث این گروه، همانند روایت ابی بصیر، از نظر سندی صحیح است، بنابراین جایی برای مناقشه ی سندی در این روایات نیست.

نقد دَلالی

الف) دعوت به خویشتن که غیر شرعی و محکوم به بطلان است.

ب) دعوت برای درهم شکستن باطل و به دست گرفتن اداره ی کشور و واگذاری آن به کسانی که در حقیقت، حق حکومت از آنان است.

در این روایات، پرچم هایی که به خاطر دعوت به خویشتن بر افراشته شود، محکوم به بطلان و غیر قابل اطاعت است. این ها، قیام هایی است که در مقابل حضرت قائم،علیه السّلام، واقع شده است و رهبر چنین قیام هایی، طاغوت است، ولی پرچم هایی که در مسیر و جهت اهداف او باشند، مورد انکار قرار نگرفته اند.

شاهد این گفتار، آن است که به کسی طاغوت می گویند که در مقابل خداوند متعال مورد پرستش قرار گیرد. بنابراین، اگر شخصی دعوت به خویشتن کند و از مردم بخواهد که او را اطاعت کنند، طاغوت است و اگر دعوت به حق و مسیر الهی کند، طاغوت نخواهد بود. [7] .

نقد دیگر بر این شبهه، برگرفته شده از روایات است که در مقابل چنین مضمونی که همه ی قیامها تا زمان ظهور باطل است، از سوی امامان معصوم،علیهم السّلام، قیام هایی مانند قیام زید، مورد تمجید و تعریف قرار گرفته است.

قیام زید از آن جایی که دعوت به حق بود، در روایت «عیص بن قاسم» مورد تقدیس و تأیید امام قرار گرفته است. این تأیید و تقدیس، نشانه ی این است که این روایات، مطلق قیام ها را نفی نمی کند، بلکه هماهنگی و جمع عرفی بین آن ها ما را به این نکته رهنمون می شود که این روایات، با وجود واژه ی «طاغوت» در صدد نفی قیام هایی است که رهبران آن ها، دعوت به خویشتن می کنند، و شامل قیام هایی که به سوی حق و حقیقت فرا می خوانند، نمی شود. [8] .

از دیگر قیام هایی که مورد تأیید ائمه، علیهم السّلام، قرار گرفته است، می توان از «قیام یمانی» نام برد، که ضمن تأیید وی از سوی امام،علیه السّلام، چنین تعلیل آورده می شود که «یمانی، مردم را به حق و راه راست دعوت می کند، بنابراین باید یاریش کرد.» [9] .

نکته شایان توجّه در گفتار امام باقر،علیه السّلام، این است که می فرمایند: «پرچم یمانی، پرچم هدایت است.» این عبارت، تفسیری است برای روایاتی که به صورت مطلق، برافراشته شدن هر پرچمی را قبل از ظهور، باطل معرّفی می کرد. در علم اصول، این را «حمل مطلق بر مقید» می نامند.

افزون برآن چه گذشت، روایات بسیاری، بر فعّالیّت برخی از قیام های قبل از ظهور حضرت حجت،علیه السّلام، دلالت می کند. [10] در سنن ابن ماجه آمده است که پیامبر، صلّی اللّهُ علیه وآله وسلّم، فرمودند: «مردمی از مشرق زمین قیام می کنند و زمینه را برای حکومت حضرت مهدی،علیه السّلام، فراهم می سازند.» [11] نیز روایاتی درباره ی اهل قم و قیام آنان رسیده است. [12] .

حضرت امام،قدّس سرّه، به عنوان پیاده کننده ی اندیشه ی حکومت اسلامی در عمل و علم، در جواب این روایات چنین می فرماید:

«عَلَم قیامی که در روایات، باطل اِعلام شده است، عَلَم قیام به نام حضرت مهدی است، نه هر قیامی،... (بلکه) قیام زید و امثال آن، در روایات، کاملاً تأیید شده است.» [13] .

با صرف نظر از نکته های بیان شده، و به فرض پذیرش آن ها، باز هم مدّعای آنان ثابت نمی شود؛ زیرا، اطلاق روایاتِ وجوب جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، با اطلاق مورد بحث، تعارض می کند و دلیلی بر تقدّم اطلاق روایات نافی قیام بر آن روایات جهاد نیست. [14] .

خبر دادن از شکست قیام ها

روایات بسیاری آمده است که مفاد آن ها خبر از شکست همه ی قیام هایی می دهد که قبل از ظهور حضرت صاحب، علیه السّلام، به وقوع می پیوندند. پیش از تبیین و تحلیل برداشت هایی که از آن ها صورت گرفته است، متن برخی از آن ها را متذکّر می شویم:

حماد بن عیسی، به صورت مرفوع (حذف راوی حدیث) از علی بن الحسین (امام سجاد، علیه السّلام، روایت کرده است که آن حضرت فرمودند:

«به خدا سوگند! هیچ یک از ما (اهل بیت) قبل از قیام قائم، خروج نمی کند، مگر این که مَثَل او مانند جوجه ای است که قبل از محکم شدن بال هایش، از آشیانه پرواز کرده باشد، در نتیجه، کودکان او را گرفته و با او به بازی می پردازند.» [15] .

با کمی تفاوت، از موکّل بن هارون، در مقدمه ی صحیفه سجادیه، از امام صادق،علیه السّلام، نقل شده است که حضرت فرمودند:

«هیچ یک از ما اهل بیت، تا روز قیام قائم، برای جلوگیری از ستمی و بپا داشتن حقّی، قیام نمی کند، مگر این که بلا و آفتی به او می رسد و قیام او بر اندوه ما و شیعیان ما می افزاید.» [16] .

نیز در حدیث ابی جارود از امام باقر،علیه السّلام، با عبارتی متفاوت و کنایه ای، همین مضمون گوشزد می شود:

«هیچ یک از ما اهل بیت نیست که ناروایی را دفع و مردم را به سوی حق بخواند، مگر این که مصیبت ها و بلاها، او را به زانو در می آورد، تا این که گروهی که در جنگ بدر شاهد بودند، قیام کنند، گروهی که کشته هایشان، دفن، و مجروحانشان، مداوا نمی شوند. پرسیدم: «منظور از این گروه چه کسانی هستند؟». فرمود: «فرشتگان.» [17] .

گفته شده است، با توجّه به این که این روایات، هر نوع تلاش و قیام را محکوم به شکست معرّفی می کنند. بنابراین، انجام دادن چنین عملی، لغو و بیهوده است و در نتیجه، هیچ گونه اقدام عملی، منطقی و مشروع نخواهد بود، بلکه بر اندوه امامان و شیعیان ایشان می افزاید.

نقد و بررسی

در میان این روایات، حدیث صحیح و بدون اشکال سندی، یافت نمی شود. روایت حماد بن عیسی، مرفوعه است و زنجیره ی سند آن قطع شده است، مگر این که حمادبن عیسی را از اصحاب اجماع بدانیم و از آن جایی که سند ایشان، صحیح است، مرسل های وی را مسند تلقی کنیم. [18] .

در حدیث دیگری که ابی جارود آن را نقل کرده است، می توان این گونه خدشه کرد که وی، زیدی مذهب بوده است و دلیلی بر عدول وی به سوی مذهب حق وجود ندارد. [19] .

در دلالت این احادیث نیز اشکالاتی شده است. برخی گفته اند، آن چه از این روایات استفاده می شود، این است که امام، علیه السّلام، در صدد بیان جواز یا عدم جواز قیام نیست، بلکه یک خبر غیبی را بیان می کند که اگر کسی از ما اهل بیت، قبل از قیام قائم،علیه السّلام، قیام کند، پیروز نمی شود، اگرچه ممکن است آثار مهمّی بر آن مترتّب گردد؛ زیرا، اگر منظور حضرت، تخطئه ی هر گونه قیام قبل از خروج حضرت مهدی، علیه السّلام، باشد، قیام پدرش امام حسین،علیه السّلام، نیز مورد تخطئه قرار خواهد گرفت.

در رویکردی دیگر، با بررسی تاریخی، می یابیم که برخی از شیعیان، در پاره ای از مقاطع، خواهان قیام امام معصوم،علیه السّلام، بوده اند.

از سوی دیگر، با برداشت از نویدهای پیروزی شیعیان برخودکامگان، برخی از آنان، اقدام به قیام هایی بدون پشتوانه و متأثّر از احساسات، می کردند.

بنابراین، این گونه روایات برای ایجاد میانه روی و تعدیل روحیّه ی آنان، بیان شده است؛ چه این که ممکن است واژه ی «منّا» در گفتار امام، نشانه ی این باشد که اگر در این شرایط، امامان دست به قیام بزنند، پیروز نخواهند شد.

شاهد این برداشت، روایتی از امام صادق،علیه السّلام، است. حضرت، در پاسخ فردی که می پرسد: «چرا قیام نمی کنید؟»، می فرماید: «اگر به تعداد این هفده راس گوسفند، یاور می داشتم، قیام می کردم.» [20] .

در این بیان، امام،علیه السّلام، علّت امتناع خود را از قیام، نداشتن یاوران حقیقی و لازم برای چنین امری معرّفی می کند که معنایش، این است که اگر امام،علیه السّلام، یاورانی برای قیام می داشتند و شرایط آن مهیّا بود، این عمل را انجام می دادند.

علاوه بر این، اطمینان به عدم موفّقیّت و پیروزی در مبارزه، شبهه ای نیست که منحصر به زمان غیبت باشد، بلکه اگر در زمان حضور نیز چنین امری مطرح باشد و تحقّق خارجی آن مشکوک باشد، حکم آن با زمان غیبت، مشترک است. خلاصه این که ما، ماءمور به وظیفه هستیم و در صورت احراز لغویّت و بیهوده بودن قیام، حکم آن، همانند امر به معروف و نهی از منکر است. [21] .

روایات انتظار

در دسته ی سوم، به روایاتی استناد می شود که به انتظار فرج و ملازمت خانه و منتظر و مترصد وقوع علائم ظهور، امر می کند، و شیعیان را از شرکت در هر قیام و مبارزه ای قبل از تحقّق نشانه های ظهور، منع می کند. امام صادق،علیه السّلام، به سدیر می فرماید:

«ای سدیر! در خانه ات بنشین و مراقب زندگی ات باش و مادامی که شب و روز آرام است، آرام گیر. پس هنگامی که به تو خبر رسید که سفیانی خروج کرده است، حرکت کن و اگر شده با پای پیاده به سوی ما بیا.» [22] .

در روایت جابر از امام باقر،علیه السّلام، حضرت، کسانی را که در زمان غیبت بر ولایت امامان ثابت قدم باشند، مدح می کند و وظیفه ی مؤمنان را در عصر غیبت، «حفظ اللسان و لزوم البیت» معرّفی می کند.

در نقل ابی بصیر از امام صادق،علیه السّلام، وظیفه ی مؤمنان در زمان غیبت، چنین معرّفی می شود:

«فاًذا کان ذالک، فالزِموا احلاس بیوتکم حتّی یظهر الطاهر بن الطاهر المطهّر ذوالغیبه الشدید الطرید.» [23] .

در حدیث حسین بن خالد از امام رضا،علیه السّلام، حضرت فرمان می دهد تا آسمان و زمین آرام است، آرام گیرید و تا زمانی که زمین از درهم کشیدن لشکریان، و آسمان از ندای آسمانی آرام است، شما نیز کاری انجام ندهید و قیامی نکنید. [24] .

به این روایات، چنین استدلال می شود که در این احادیث، راه و روشی برای همه ی شیعیان ترسیم و ارائه شده است که تا قبل از ظهور علائم قیام حضرت مهدی، باید سکوت کنند و از قیام و مبارزه خودداری ورزند.

نقد سندی

در سند روایت سدیر، فردی با نام «عثمان بن عیسی» وجود دارد. وی را در کتاب های رجالی، چنین معرفی می کنند.

وی، از بزرگان واقفه بوده است که پس از شهادت موسی بن جعفر،علیه السّلام، در امامت ایشان متوقّف شد و امامت علی بن موسی الرضا،علیه السّلام، را نپذیرفت و اموالی را که به عنوان وکیل در اختیار داشت، به امام رضا،علیه السّلام، نپرداخت. [25] .

آقای خویی در کتاب «معجم رجال الحدیث»، پس از بحث و نقل دیدگاه هایی درباره ی وی، چنین نتیجه گیری می کند:

هیچ شکی نیست که عثمان بن عیسی، فردی منحرف از حق و معارض با حضرت رضا،علیه السّلام، بوده است و به امامت آن حضرت اعتراف نکرده و اموال امام را نپرداخته است. توبه و برگرداندن اموال از سوی وی نیز ثابت نشده است. [26] .

اگرچه برخی از احادیث، او را توثیق کرده اند، ولی این وجوه ذکر شده در زندگی وی، می تواند سبب تزلزل احادیث اش گردد.

روایت «حسین بن خالد» نیز دارای مناقشات سندی بسیاری است؛ چه این که «حسین بن خالد»، مشترک میان دو فرد است که یکی ثقه و دیگری غیر ثقه است [27] و اگر منظور از «حسین بن خالد»، «ابوالعلاء» یا «صیرفی» باشد، هیچ کدام از آن دو توثیق نشده اند. [28] نیز در این حدیث «احمدبن علی»، شناخته شده نیست. [29] .

با توجّه به نکاتی که تا کنون در سند این احادیث بیان شد، راه استدلال به این روایات برای تصمیم گیری در امر مهمّی مانند وظیفه ی مؤمنان در عصر غیبت، بسته شده است. با صرف نظر از جهات سندی به نقدِ دلالتِ این دسته از احادیث می پردازیم.

نقد و بررسی مضمونی احادیث

برای به دست آوردن چنین اندیشه ای از این گروه روایات، باید الغای خصوصیّت از مخاطب شود؛ یعنی، بدانیم که فرد مورد خطاب روایت، خصوصیّت نداشته است و دخالتی در صدور روایت نداشته است، ولی چنین علمی در این مورد نداریم، [30] بلکه شواهدی وجود دارد که امام،علیه السّلام، این روایت را به سبب وجود مخاطبی همچون سدیر فرموده اند. ما، تنها به گوشه ای از این شواهد اشاره می کنیم:

1- وقتی نام سدیر و چگونگی شخصیت وی نزد امام صادق،علیه السّلام، مطرح شد، حضرت فرمودند: «سدیر، پیچیده شده به هر رنگی است» گویا منظور امام،علیه السّلام، این است که سدیر، از نظر فکر و دقّت، فردی احساسی است و بر یک روش محکم، استوار و پا برجا نیست [31] بنابراین، ممکن است حضرت برای جلوگیری از اقدامات احساسی سدیر، این عبارت را به وی فرموده باشند.

برای پی بردن به شخصیّت فردی سدیر، روایت دیگری را که بیش تر حدود ادراک وی را نشان می دهد، یادآور می شویم. در این نقل، سدیر می گوید:

«خدمت امام صادق،علیه السّلام، رسیدم و به حضرت عرض کردم: «به خدا سوگند! نشستن برای شما سزاوار نیست.». حضرت فرمود: «چرا ای سدیر؟». عرض کردم: «به سبب اطرافیان و پیروان و یاورانی که دارید. به خدا سوگند! اگر امیرالمؤمنین،علیه السّلام، به اندازه ی شما یاور داشت، دو قبیله ی تیم وعدی (قبیله ی ابوبکر و عمر) به خلافت وی طمع نمی ورزیدند.». حضرت فرمودند: «تعداد آنان چه قدر است؟». گفتم: «صد هزار.». حضرت فرمودند: «صد هزار؟!». گفتم: «بلی و بلکه دویست هزار.». حضرت فرمودند: «دویست هزار نفر؟!». گفتم: «بلی و بلکه نصف دنیا.».

حضرت سکوت فرمودند تا این که همراه امام،علیه السّلام، به مکانی نزدیک مدینه رفتیم. در آن جا پسر بچه ای چند بزغاله را می چرانید. حضرت نگاهی کردند و فرمودند: «لوکان لی شیعه بعدد هذه الجداء ما وسعنی القعود؛ اگر من، به اندازه ی این بزغاله ها، شیعه داشتم، سکوت و نشستن برایم جایز نبود.».

سدیر می گوید: «از مرکّب پیاده شدیم و نماز خواندیم. پس از نماز، بزغاله ها را شمردم. تعداد آن ها هفده راس بود.» [32] .

با بیان این حدیث طولانی، تصویر نسبتاً کاملی از وضعیّت و شرایط زمان و فهم و ادراک سدیر، ارائه شد.

برداشت قابل اطمینان تری از روایت معلی بن خنیس، استفاده می شود. او می گوید:

«نامه ی سدیر و عدّه ای را خدمت امام صادق،علیه السّلام، بردم. در آن نامه، نوشته شده بود که «ما پیش بینی می کنیم که خلافت به شما منتقل شود. نظر شما چیست؟». حضرت فرمودند: «اوه! اوه! من، امام اینان نیستم. آیا نمی دانند که سفیانی باید کشته شود؟». [33] .

در این گفتار، امام می فرماید: «من، امام اینان نیستم» و با واژه ی «سیاه جامگان» واقعیّت ابومسلم و پیروان وی را معرّفی می کنند؛ زیرا، ابومسلم، با این ادّعا که می خواهد حکومت را به جایگاه خویش بازگرداند، قیام کرد، ولی هدف واقعی او چنین نبود، بلکه این، حربه و شگردی برای کمک گرفتن از شیعیان در مقابل دشمنانش بود. ممکن است منظور امام، این باشد که من، امامی که شرایط قیام و پیروزی و در اختیار گرفتن منصب حکومت، برای اش مهیّا باشد، نیستم.

در نتیجه، پس از بیان این شواهد از زندگی و شخصیّت سدیر و کسانی که خواهان قیام، امامان بودند [34] ، نمی توانیم از خطابی که به سدیر ایراد شده و او را ملزم می کند در خانه بنشیند، خصوصیّتِ مورد را الغا کنیم و بگوییم، وظیفه ی همه، حتّی در عصر غیبت، سکوت و نشستن در خانه است. بنابراین، این حدیث، در زمان خاص، نسبت به فردی خاص و آن هم نسبت به قیام های خاصّی که بی اثر است، بیان شده است، بلکه ممکن است در این حدیث و مانند آن، عنوان مهدویّت نهفته باشد. بنابراین، به این دلیل، امام، آن را مذموم می شمارد. [35] .

افزون بر آن چه گذشت، این احادیث، در بستر خاصّی از زمان صادر شده است؛ زیرا، از سویی پیروان امامان، همواره، در انتظار قیام و نهضت مهدی موعود و قائم آل محمد بودند؛ چه این که روایات فراوانی از پیامبر،صلّی اللّهُ علیه وآله وسلّم، و امامان معصوم،علیهم السّلام، شنیده بودند و از سوی دیگر، در همین زمان و چنین اوضاعی، برخی از سادات علوی، از موقعیّت استفاده کردند و به عنوان «مهدی موعود» و به هدف سرنگون کردن حکومت های طاغوت، دست به قیام زدند، امّا پس از چندی با شکست مواجه شدند.

احادیث مذکور، در چنین اوضاع و شرایطی صادر گشته است. امام می خواهند بفرمایند: شخصی که اکنون قیام کرده است، مهدی موعود مذکور در روایات نیست. بنابراین، احادیث می خواهد به گونه ای جلوی سوء استفاده برخی از سادات علوی را بگیرد. در نتیجه، این احادیث، هرگز در صدد جلوگیری از انجام دادن وظایفی مانند؛ جهاد، دفاع از اسلام و مسلمانان، امر به معروف و نهی از منکر، و... نیست. [36] .

جلوگیری از عجله در قیام

در کتب روایی، به روایاتی فراوان بر می خوریم که داشتن نیّت جهاد را کافی می دانند و به شیعیان امر می کنند که باید منتظر امام زمان،علیه السّلام، باشند و نباید جلوتر از امام خویش حرکت کنند و دست به مبارزه بزنند. مؤمن باید خود را در بندِ اراده و خواست خدا قرار دهد و در صدد شکستن قدرتی که هنوز عمرش پایان نیافته، بر نیاید.

ابی مرهف از امام باقر،علیه السّلام، نقل می کند که حضرت فرمودند:

«گرد و غبار، به زیان کسی است که آن را بر می انگیزد؛ اسب های چموش و مغرور، هلاک می شوند.». عرض کردم: «فدایت شوم! اسب های چموش و مغرور چه کسانی هستند؟». فرمودند: «کسانی که عجله می کنند.». [37] .

فضل بن سلیمان کاتب نیز می گوید:

«... امام صادق،علیه السّلام، فرمودند: «ای فضل! خداوند عزّوجلّ برای عجله بندگان، کارها را جلو نخواهد انداخت. همانا از جا کندن کوه، آسان تر از کنار زدن پادشاهی است که هنوز مدّت آن به پایان نرسیده است...». عرض کردم: «فدایت شوم! پس نشانه ی بین ما و شما (برای قیام) چیست؟» فرمودند: «پیوسته، همین گونه خواهد بود تا سفیانی خروج کند. بنابراین، هنگامی که سفیانی خروج کرد، به سوی ما حرکت کنید.».

امام،علیه السّلام، این سخن را سه مرتبه تکرار فرمودند و این، از نشانه های حتمی خواهد بود. [38] .

از دیدگاه اندیشه ی نفی قیام، پیشوایان دین، در این روایات، این نکته را مورد تأکید قرار می دهند که عجله کردن و قیام قبل از موعد، مورد رضایت خداوند و امامان نیست و راه به جایی نمی برد. بنابراین، تا نمایان شدن نشانه های ظهور و قیام حضرت مهدی،علیه السّلام، همه، ماءمور به صبر هستند. در نتیجه، قیام و مبارزه برای تشکیل حکومت و به دست گرفتن تدبیر امور سیاسی دولت، مشروع نخواهد بود.

نقد و بررسی

در بررسی سندی حدیث ابی مرهف و فضل بن سلیمان، به این نتیجه می رسیم که این دو، مجهول الحال هستند. بنابراین، این احادیث نمی توانند معتبر و قابل اطمینان باشند. [39] .

با صرف نظر از سند، دلالتی نیز بر مدّعای اندیشه ی نفی مشروعیّت حکومت ندارد؛ زیرا در بیش تر این گونه احادیث، ویژه در حدیث نخست، عجله کردن قبل از موعد و قیام در مواردی که شرایط زمان مهیّا نیست، مورد نهی قرار گرفته است، ولی اگر زمینه های قیام و تشکیل حکومت فراهم باشد، آیا باز هم مبارزه و قیام، همان حکم را دارد؟ این احادیث، در این مورد ساکت است و در صدد بیان چنین حکمی نیست و ممکن است این احادیث در مقام تقیّه صادر شده باشند.

علاوه بر این که خطاب امام به ابی مرهف، ممکن است در مقام دلداری وی که به خاطر تعقیب شدن اش از سوی ماءموران در حالت ترس بوده است، باشد؛ یعنی، امام به او می فرماید: «آنان، کسانی را دستگیر می کنند که در صدد قیام باشند و چون تو اهل قیام نیستی، بنابراین ترسی به دل راه مده.». [40] .

جلوگیری از همراهی قیام کنندگان

در این گروه، بخش دیگری از روایات مطرح می شود که وظیفه ی شیعیان را در برخورد با قیام کنندگان در زمان غیبت امام عصر،علیه السّلام، مشخّص و معیّن می کند و آنان را از همراهی با قیام کنندگان قبل از ظهورِ نشانه های قیام قائم، نهی می کند. به عنوان نمونه، روایتی را به نقل عمر بن حنظله، متذکّر می شویم. امام صادق،علیه السّلام، می فرمایند:

«پنج نشانه قبل از قیام حضرت قائم،علیه السّلام، وجود دارد: صیحه (ندای آسمانی)؛ سفیانی (خروج سفیانی)؛ فرو رفتن در زمین (فرو رفتن لشکر سفیانی در زمین در مکانی به نام بیدا)؛ کشته شدن نفس زکیه (شخصی به نام نفس زکیه، یا انسانی با تقوا که دارای نفس زکیه است)؛ یمانی (خروج یمانی).». عرض کردم: فدایت شوم! اگر یکی از اهل بیت شما، قبل از ظهور این نشانه ها خروج کند، آیا وی را همراهی کنیم؟». حضرت فرمودند: «نه». [41] .

در احادیث دیگری مانند این، قیام و تلاش برای کنار زدن حاکمان ستمگر، متوقّف به فرا رسیدن زمان آن شده است. زمان آن هم نه به تعیین وقت، بلکه به بیان نشانه های ظهور، واگذار شده است.

این تعلیق، چه به سبب شکست کوشش های قبل از موعد و یا به دلیل این که باعث ضرر به زندگی شیعیان و قیام کنندگان می شود، باشد، نتیجه اش این است که قیام در زمان غیبت حضرت حجت،علیه السّلام، مشروعیّت ندارد.

نقد و بررسی

آن چه در نقد این حدیث و همانند آن باید گفت، این است که با دقّت در مضمون آن ها، می یابیم امام،علیه السّلام، همراهی با خروج و قیام یکی از سادات را نهی فرموده است، و این نهی، نشانه ی این مطلب است که این گونه احادیث، در مقام بیان نشانه های ظهور حضرت مهدی،علیه السّلام، و قیام او است. امام می فرماید، هر گاه یکی از سادات، قبل از ظهور این علامت ها، قیام کند، مهدی موعود نیست. بنابراین، این حدیث نمی گوید، اگر مسلمانان بتوانند ظالم و طاغوت را در هم بشکنند، باز هم اقدام نکنند؛ زیرا، با اطلاق ادلّه ی جهاد، چنین کاری لازم خواهد بود. این گونه احادیث، قیامی را که به هدف انجام دادن امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از کیان اسلام نباشد، نکوهش می کند. [42] .

از دریچه ای دیگر، این روایت، قاعده و قانون عمومی همه ی قیام ها را بیان نمی کند، بلکه قیام و همراهی با منسوبان به رسول خدا مثل حسین (صاحب فخ) و محمّدبن عبدالله و مانند آن دو را بیان می کند. قاعده، این است که اگر اینان خروج کردند، شما همراهی نکنید. این فرمان، حتّی شامل ذریه ی پیامبر در سال های بسیار طولانی بعد از صدور این روایت نمی شود. [43] بنابراین، این روایات، همانند دسته ی قبل، با توجّه به زمان ویژه ی قیام برخی به عنوان «مهدی» صادر گشته است.

روایات تقیه

منکران تلاش برای تشکیل حکومت، به روایات تقیّه نیز استدلال کرده اند. آنان، از این احادیث، چنین برداشت کرده اند که تا فرا رسیدن ظهور حضرت حجت،علیه السّلام، زمان ما، زمانِ تقیّه است؛ چه این که طیف وسیعی از روایات، به مدح تقیّه می پردازد و آن را «احبّ الشیء عندالله» معرفی می کند. [44] و نیز کسی را که تقیّه را رعایت نکند، بی ایمان و تقیّه را روش امامان معصوم(علیهم السّلام) معرفی می کند، [45] و به گونه ای دلالت آمیزتر این روایات، مؤمن را همیشه مجاهدی می دانند که در دولت حق، با شمشیر مجاهدت می کند و در دولت باطل، با تقیّه کردن، [46] و برخی دیگر تقیّه را امری لازم و ضروری و رعایت آن را تا قیام حضرت حجت،علیه السّلام، واجب می داند. [47] .

نقد و بررسی

قبل از بررسی و نقد این دسته از روایات، توجّه به این نکته ضروری است که تقیّه به «زمانی» و «موردی» تقسیم می شود. در تقیّه ی زمانی، عصر و زمان، زمان تقیّه است و در طول چنین مدّتی، تقیّه، لازم و ضروری است. نتیجه ی پذیرش آن، تعطیل حکومت در عصر غیبت است، ولی اگر دلیل کافی برای اثبات این گونه تقیّه ای نباشد، به قدرِ یقینی آن، یعنی تقیه ی موردی بسنده می کنیم. [48] .

نخست باید گفت، بسیاری از عالمان شیعی، تقیّه را تنها در فروع جائز می دانند همان گونه که در بعضی از موارد، تقیّه واجب است، در برخی موارد دیگر، تقیّه حرام است. حضرت امام،قدس سرّه، در این باره می فرمایند:

«وگاهی تقیّه حرام است. آن وقتی که انسان دید که دین خدا در خطر است، نمی تواند تقیّه کند. آن وقت هر چه پیش آید، باید برود. تقیّه، در فروع است و در اصول نیست؛ زیرا، تقیّه برای حفظ دین است. جایی که دین در خطر است، جای تقیّه نیست و جایی برای سکوت نیست.» [49] .

با توجّه به عمل و گفتار امامان معصوم،علیهم السلام، و مفهوم تقیّه، باید گفت، تقیّه، به طور مطلق، مورد امضای معصومان،علیهم السلام، نیست. بلکه وابسته به شرایط و موارد مختلف، حکمی متفاوت دارد و در مواردی که حفظ اصل و اصول اسلام، وابسته به قیام و شکستن حصار تقیّه است، بلکه در مواردی که امکان پیروزی و زمینه های برقراری عدالت وجود دارد، جایی برای تقیّه باقی نخواهد ماند. تبلور چنین برداشتی در قیام های صدر اسلام تا کنون نیز یافت می شود.

نقد کلی روایات نافی مشروعیت قیام و حکومت

آیات [50] و روایات مستقل [51] ، آیات و روایات امر به معروف و نهی از منکر [52] و قیام حضرت سیدالشهداء،علیه السّلام، سخنان آن حضرت درباره ی قیام و جنگ در مقابل ستمگران [53] و قیام و انقلاب زید بن علی که مورد تاءیید امامان بوده است، [54] و تلاش و جهاد حسین بن علی فخ که او نیز تمجید معصومان بوده است، و عباراتی از امامان،علیهم السلام، مبنی بر این که «اگر ما یاورانی استوار داشتیم، قیام می کردیم»، و اطلاق ادله ی مجازات کسی که در مقابل اسلام می ایستد و اطلاق روایات ضرورت مبارزه با اهل گناه و نکوهش حاکمان ستمگر و پیروی از آنان [55] ، و ادلّه ی جهاد، همه و همه، دلائلی هستند در مقابل اطلاقی که ممکن است از روایات نافی قیام در عصر غیبت استفاده شود. بنابراین، این ادله، با وسعتی مثال زدنی، این نکته را تاءکید می کنند که نه تقیّه ی زمانی است و نه تلاش و قیام به طور مطلق مذموم، بلکه سرزنش و نکوهش قیام یا به دلیل تقیّه ی امامان معصوم،علیه السّلام، بوده است و یا به دلیل خصوصیّت مورد بوده است. بنابراین، به دست آوردن قاعده ی کلّی از آن ها برای همه ی زمان ها، صحیح نخواهد بود.

نتیجه و چکیده

در مجموع، پس از بررسی روایات، با مفاد ششگانه شان، روشن می شود که هیچ یک از این روایات نمی تواند مشروعیّت قیام و حکومت در عصر غیبت را زیر سؤ ال ببرد، بلکه این گونه روایات، قیام هایی را ممنوع و محکوم به بطلان می داند، که دارای شرایط لازم نیست و یا به خاطر اغراض فاسد و امیال و هواها و هوس ها انجام می شوند. در نتیجه، اگر قیامی با شرایط بیان شده در شرع، زیر نظر امام عادل (فقیه) انجام پذیرد و اهداف و اغراض آن نیز بر اساس شریعت شکل گرفته باشد، زمینه ساز قیام حضرت مهدی،علیه السّلام، خواهد بود و نه این که نهی نخواهد داشت، بلکه در برخی از موارد، تلاش برای برپایی آن، واجب خواهد بود.

پینوشت:

1. نهج البلاغه، حکمت 147.

2. وسائل الشیعه، ج 11، ص 37، حدیث 6. (چ 20 جلدی).

3. حسین نوری طبرسی، مستدر الوسائل، ج 2، ص 248.

4. ع، باقی، شناخت حزب قاعدین، ص 127، 129، 130، 131.

5. نمل: 36.

6. محمّدتقی تستری، قاموس الرجال، ج 7، ص 269 و 277.

7. حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایه الفقیه، ج 1، ص 237 و 243؛ و سید محمّدحسین حسینی طهرانی، ولایت فقیه در حکومت اسلامی، صص 75 - 76.

8. وسائل الشیعه، ج 11، ص 35، باب 13، حدیث 1.

9. شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 171، حدیث 13.

10. بحارالا نوار، ج 52، ص 243؛ الغیبه، ص 182، نعمانی، حدیث 50.

11. ابن ماجد، السنن، ج 2، ص 1366، حدیث 4082.

12. بحارالا نوار، ج 57، ص 216، باب 36، حدیث 40.

13. صحیفه ی امام، ج 21، ص 14.

14. وسائل الشیعه، ج 11، باب 6 و 13.

15. وسائل الشیعه، ج 11، ص 36، باب 13، حدیث 2.

16. مقدمه صحیفه سجادیه، شرح فیض الا سلا م (تهران، مرکز نشر آثار فیض، 1375 ق، ص 22) ثمّ قال ابوعبدالله،علیه السّلام: «ما خرج و لایخرج منّا اءهل البیت اًلی قیامِ قائمنا لیدفع طلحاً او ینعش حقّا الا اصطلمته البلیه و کان قیامه زیاده فی مکروهنا و شیعتنا».

17. مستدر الوسائل، ج 2، ص 48، حدیث 6.

18. همان.

19. آیه الله خوئی، معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 321 و 326.

20. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 242، حدیث 4.

21. سید کاظم حسینی حائری، ولایه الا مر فی عصر الغیبه، ص 62 - 63.

22. وسائل الشیعه، ج 11، ص 36، ب 13، حدیث 3.

23. شیخ طوسی، الغیبه، ص 103.

24. وسائل الشیعه، ص 40، حدیث 14، «اسکنوا ما سکنت السماء من النداء والارض من الخسف بالجیش، فاًن کان الا مر هکذا، و لم¬ یکن¬ خروج ما سکنت السماء والارض فما من قائم و ما من خروج».

25. معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 117؛ محمدبن علی بن اردبیلی، جامع الرواه، ج 1، ص 534.

26. همان، ص 120.

27. همان، ج 5، ص 229.

28. ابراهیم امینی، دادگستر جهان، ص 285.

29. همان.

30. سید کاظم حائری، المرجعیه والقیاده، ص 117 - 118.

31. عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج 2، ص 8.

32. ابی جعفر محمدبن سیتوک کلینی، اصول کافی، همان، ج 2، ص 242، حدیث 4.

33. وسائل الشیعه، ج 11، ص 37، باب 13، حدیث 8.

34. برای آگاهی بیش تر از شواهد زندگی سدیر به دراسات فی ولایه الفقیه، ج 1، ص 229 - 239 مراجعه شود.

35. حبیب الله طاهری، تحقیق پیرامون ولایت فقیه، ص 256.

36. برگرفته از تحلیل کتاب دادگستر جهان، ص 287.

37. وسائل الشیعه، ج 11، ص 36، باب 13، حدیث 4: «والعنبره علی مَن اءثارها؛ هلک المحاصیر.». قلت: «جعلت فدا! و ماالمحاصیر؟». قال: «المستعجلون».

38. همان، ص 37، حدیث 5. به همین مضمون است احادیث ص 36، 38، 39، 41.

39. دراسات فی ولایه الفقیه، ج 1، ص 233، 235؛ تحقیقی پیرامون ولایت فقیه، ص 275.

40. همان.

41. وسائل الشیعه، ج 11، ص 37، حدیث 7.

42. تحقیقی پیرامون ولایت فقیه،ص266؛ المرجعیّه والقیاده،ص 119.

43. همان، ص 119.

44. وسائل الشیعه، ج 11، ص 462، حدیث 14.

45. همان، ص 460، حدیث 3؛ التقیه فی الفکر الاسلامی، ص 75 - 80.

46. همان، ص 464، حدیث 19.

47. همان، ص 466، حدیث 25.

48. شیخ صدوق، الاعتقادات، ص 108.

49. امام خمینی،صحیفه ی نور، ج 8، ص 11، و ج 20، ص 338.

50. بقره: 251؛ حج: 40 - 41؛ حدید: 25؛ نساء: 60؛ شعراء: 151 - 152؛ نساء: 24.

51. شیخ صدوق، خصال، ج 1، ص 206؛ نهج البلاغه، خطبه ی قاصعه، (192)؛ وسائل الشیعه، ج 18.

52. وسائل الشیعه، ج 11، باب 3، باب الامر بالمعروف والنهی عن المنکر.

53. ابوجعفر محمّدبن جریر طبری، تاریخ طبری، ج 7، ص 301.

54. شیخ صدوق، عیون اءخبارالرضا، ج 1، ص 252، حدیث 6.

55. وسائل الشیعه، ج 12، ص 128، باب 42، حدیث 2.